РТ

Администрация сельского поселения сумон Берт-Дагский Тес-Хемского кожууна РТ

Тыва Республиканын Тес-Хем кожуунун Берт-Даг суурнун тургусттунган тоогузу

1925 чылдын октябрь айнын 27-нин хунунде Тыва Арат Республиканын 4 дугаар Биче Хуралынга 250 оргелиг Чооду сумузун – Тес-Хем кожууннунун Баян Берт-Даг сумузу болдуруп Берт-Даг суурну ундезилеп тургузар дугайында айтырыг Тес-Хем кожуунга 1930 чылда эгелээн. Теректиг-Хем уну Шивээлиг-Хем, Хараалыг-Хем, Теректиг-Хем ооруглары шилиттинген черлерти ол турган. 

1931-1932 чыылдарда «суурну каяа тудуп эгелээрил» деп айтырыг кидин-тулук эгелээн. Теректиг-Хем унунга чурттап турган кезек аалдарнын тура соруктуг, туттунгур кежээ, хып дээн аныяк оолдарнын, улуг кижилернин иштинден тудуг тутуп эгелээрде «орген агыр» деп шиитпир унген. Оргени бир дугаарда 1933 чылда Арат Сумучу Балдып Чоодуевич каккан. Орген каккан черге баштай уттунган казанак бажын Берт-Даг школазынын девискээринге турган казанак – Теректиг-Хем суурга туттунган эн баштайгы бажын ол. Араттар тудуун ара кагбайн, халас ажылдап бир дугаар школаны – казанак тудуп доосканнар. Дайыннын кадыг дошкун уелери турза-даа суурнун чонну тудуун уламчылап, чуртталга бажыннарын, эмнелгени, клубту, садыгны тудуп, суурну тудуг талазы-биле сайзырадып эгелээн.

1945 чылдын Май 8-те РСФСР-нин Дээди Совединин Президиумнун айыткалы-биле Тес-Хем кожууннун Берт-Даг кодээ Соведи тургустунган. 1954 чылда Кызыл-Чарык аксынга куш фермазын туткан. Эргелекчизи стугбей Саратов турган. 1956 чылда суг дээрбези туттунган. Совхозтун баштайгы даргазы Монге Николай оон соонда Ензак Михаил, Захаров (мал эмизи). 1953-60 чылдарда Чооду Биче-оол Байырович даргалааш, 1961 чылда «Тес-Хем» совхоз кылдыр эле адаан. Бирги директору Ооржак Чадамба турган. 1985 чылдын октябрь айда РСФСР-нин Дээди Совединин Президиумнун Чарлыын езугаар совхозтун адын Совет Эвилелинин Маадыры бугу назыды бо суурга чурттап чораан чангыс чер-чурттувус Хомушку Намгаевич Чургуй-оолдун ады-биле адап чаарткан. 

Бо хуннерде Берт-Даг сумузунун тову Берт-даг суур, 1963 чылдын октябрь айнын 23-те тургустунган.

Берт-Даг сумузунун тоогузунде эн-не шылгарангай кижилеривис:

            Бугу Тывага алдаржаан Тыва АССР-нин алдарлыг малчыннары Александр Дарзыгович Монгалбии, Александр Балбарович  Карыма, Тыва АССР-нин алдарлыг чолаачызы Сулдум Самданович Чооду, херээжен тракторист Дуня угбавыс, чок черге баштайгы школаны туттуруп, ажыдап, тургускан баштайгы башкы болгаш бир дугаар школа эргелекчизи Семен Тунгулович Маскыр, Тыва АССР-нин Дээди Совединин депутатынга сонгудуп турган, инженер Арапчор Маадыр-оол Сайын-Белекович, Маадыр-Ие Дажы Дандаш-Кара Дамбаевна, алдарлыг «Ортен» сут бараан фермазынын алдарлыг саанчылары Дажы Дандаш-Кара Дамбаевна,  Шалык Летчик Сундуевна, куш-ажылдын хоочуну саанчы хой уругларнын иези Оюн Валентина Байыровна

            Берт-Даг эртем билигже, куш-ажылче чуткулдуг кижилернин сумузу, сууру.

Берт-Даг суму девискээринде суглар, хемнер, аттары: Кара-суг, Теректиг-Хем, Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем. 

Даглар аттары: Ак-Бедик, Даг-Дозу, Сайгын, Адыр-Тей.

            Аржаан ады: Кара-Суг – кыжын-даа суу донмас, бусталып чыдар кылан кара-суглуг чер. Ижин-баар аарыгларын, чурек, боостаа аарыгларын эмнээр.

          Эм унуштер аттары: шенне, кулча, койнут, кара-ай, черлик согуна, бору оъду, чуксугбай, чигир сиген, артыш, ыт-кады, теве-кудуруу, шагар-оът, овээнчи (багульник), чойган човурээзи.   

          Шенне – кара хорзуннуг тайга черге унер дазыл чеимиштиг унуш. Шеннени 9-10 айлар уезинде казып ап болур. Шенненин эм шынары куштуг. Хей-соокка, ол-шыкка алысканда чемге каап чиир. Тускай чыттыг болгаш амданныг. Аарыг кижи деридер, удуур, сегиир. Шенне хандызы кижини оожуктурар, удуурун экижидер, чуректин дамырларынын эки ажылдаарынга дузалыг. 

            Артыш – бедик тайгаларга унер. Ол чаагай чыттыг унуш. Артыштын бурулерин чыып кургаткаш, соктап алыр. Ону кижиге, малга-даа ижин араанда, халыыдаанда хайындыргаш ижиртир. Тыва кижи артышты хундулээр болгаш унелээр. Артыш кыпсып сан салган черге аарыг-аржык, багай чуве белен халдавас, ол сагыш-сеткилди арыглаар дижир. 

          Кара-айнын – дазылын 9 айда каскаш кургадып алыр. Хандызын хей-соокка алысканда, дегдиргенде изигге аартаар. Аараан кижи дегтиткен соонда эки удуур аппаар, куш-шыдал киирер. Ол ышкаш ол ханды ижин-шойундунун куртарын ундур тоолгадыр.

Бору–оъдунун бедии 30-70см., эвээш будуктарлыг, сарыг сымаар, куу, белен шылбалаттына бээр шандалыг. Сывы дорт, бурулери ээлчешкек, карагы-ногаан, когулдур янзылыг. Чечектери карынгы-ак-кызыл, чаагай чыттыг, бурулери унмээнде, апрель-май айларда часты бээр. ойулганнар, ортенген черге салып эмнээринге эки. Чимистери шойбексимээр, тогелчик, чидиг кызыл каттар. Озуп унуп турар черрлери: аажок холегелиг аргалар. Хереглеттинер чуулдери: шандазы (кора), катары, бурулелиг сывы.  Ажыглаары: шандазынын болгаш каттарынын спиртке белеткээн хандызын чустер араанда (ревматизмде),  подпграда, невралгияда, туяда болгаш иринниг ыжыктарны дурген чымчадырда, бостаа ишти, устуку тыныш оорганнары дегдиргенде, ижин-шоойунду аарыгларында, эът-изиин бадырарда ажыглап турар. Чаа чыгдынган бурулери-биле балыглар эмнээр.

Кулча хой кезиинде аяннарга, делгем ховуларга хой унер. Чайнын ортаа уезинде кулчанын чемижин чыггаш, кургадып алыр. 

          Чуксугбай - кестирген кижилерге, ижин-баарга, баар аарыгларын эмнээринге эки.

          Ыт-кады – колдуунда хемнер уннарында унуп турар. Кузун катты чыггаш кургадыр. Кургаг каттын хандызын бышкан, думаалаан уругларга ижиртир. Хоочураан холецистит, холангит, гепатит аарыглыг кижилер база ижер. Эм кылдыр хереглээрде, хандыны мынчаанм кылыр: улуг омааш ишти будун каттар кырынче чаа хайындырган бир стакан изиг сугну кудар, хааглыг савага 10 минута хайындырар, оон хрндур тургускаш, шурээр. Стакан иштинин дорттун бир азы чартык кезиин хунде 2 катап ижер. Чамдыкта катты анаа хайындыргаш ижер, куш-шыдал киирер, чемге хоон кодурер чаагай сускун болур.

Овээнчи (багульник): 15-18 см бедип озер монге ногаан чадан ыяш. Будуктары чинге чыттыг. Бурулери кадыг, шойпек шугумналчак, кыдыглары аданче дужуре берген. Чечетери ак. Чечектелири: май-июнь; чемиштелири: июль-август; чингистерлиг тайгалар, ховар ыяштыг аргаларда озуп турар. Бронхиалдыг астма, окпе туберкулезу, коклюш, ревматизм, подагра аарыгларын эмннээринге ажыглап турар. 

Кат-чимистеривис: инек-караа, кок-кат, казылган, кызыл-кат, чыжыргана, киш-кулаа, чодураа, долаана, кускун-кады, малина, ошку-кады, кызырак-кат.

            Инек-караа хой кезиинде кара сугларлыг, ол шык черлерге унер чадан унуш. Катты витаминнер орнунга ажыглаар. Бурулерин шайга каап ижерге чаагай чыттыг чымчак суксун болур.

            Киш-кулаа тайганын ары талазынга, ине бурулуг ыяштар колдаан, шала чингистелчек черлерге унер. Киш-кулаанын бурузун эрте чазын чечектелиринин мурнунда, а кадын 9 айда чыыр. Кадырып каан киш-кулаанын, оон бурулеринин хандызын кара-буурек, сыный хуулуп баксыраанда, сидик унместээн таварылгада азы кара-буурекке даштар тывылганда ажыглаар.           

            Долаана хемнер унунга, арга-арыг иштинге унер тенниг унуш. Долаана чедиштир быжа бээрге, кадын чыггаш кадырар. Оон эм шынары шыырак. Хан эргилдезин дургедедир, чуректин эки ажылдаарынга, хан базыышкыны улгатканда, уйгу келбес таваоылгада ажыглаар. 

            Чодураа хемнер унуга, арга-арыг иштинге унер. Ону чыггаш, кургадып алыр. Кургаг чодурааны дээрбелээр. Чодураа далганын чокпекке холуур. Чодураалыг чокпек кайгамчыктыг чаагай чем. Ижин-шойунду аараанда, чодураанын хандызы эки эм болур. 

            Кызырак-кат – чечээ бичи уурмек, чуурга хевирлиг-тогерик , 3-5 калбак уштуг. Каттарын ижин-шойунду, кара-буурек, баар, кеш, хан четпестээр арыгларында ажыглап турарындан ангыда, магалыг амданныг, чем боор.

Чыжыргана хемнер унунга хой унер. Чыжыргананы соок дужерге кактааш, аштап арыглааш чиир. Ол янзы-буру микроэлементилер-биле байлак. Ынчангаш ону витаминнер орнунга ажыглаар, ол чемге хоон киирер, оон хандызын хей-соокка алыскан кижээ дузалааар. Чыжырган узун ижин-шойундунун оюлганнаар (язва) аарыгларынга удур, орттенген, ур чытканындан кеш олугленген таварылгаларда, балыг ур экиривистей бергенде, чингелээнде херел-биле эмнеп турда чергелештир ажыглаар. Ол ус урелген кешти катап диргизер, балыгны хуулдурбас, аарыырын намдадыр.         

Ан-меннер аттары: буур, булан, тооргу, элик-эзирик, хулбус, мыйгак, бору, дилги, кодан, адыг, черлик-хаван, торлаа, киш, тарбаган, диин, хоорук, чара-чечен, ас, морзук, чылан., сыын, орге.

            Сыын-мыйгак,  буур-булан чингистиг тайга-эзим черлерге турлаглаар улуг аннар. Сыын-мыйгактын ханын хан четпестээнде, баш дескиннер аппарган, чус-даяк аарыгларынга, окпе-хорек баскыраанда ажыглаарга дузалыг. Бышкактарындан идик кылып, кургадып каан сиири-биле идик-хеп даарап чораан. Буур-буланнын чаан чаарга, орттенген чер дурген экириир. Оон мыйызынын эн улуг калбаа-биле деспижигеш кылыр турган. Ол белен урелбес, элевес, узун назылыг эт болур.

Торгу – тайга-сынга өзуп-ковудээр ан. Оон эъди чиик болгаш эм шынарлыг. Хинин хан четпестээнде, улуг халыыдаанда ажыглаар, ол чуректин, кара бууректернин эки ажылдаарынга кижинин куш-шыдал кииреринге дузалыг. 

Тарбаган – оон баарын сөөк сынганда чиирге дурген тутчурунга эки. 

Черлик-хаван – тайгаларнын оът-сигенин, унуш-дазылдарын чиир. Өду, чаа эм шынарлыг: отту сугга эзилдиргеш, боостаа аараанда чаяр, чустернин ыжык черлерин шаптаар, эдир чаан ус кылдыр сыскыргаш, хорек аарыын, чодулду, боостаа аарыын эмнээринге хереглеп  чораан. 

Адыг – ээн тайгаларнын дириг амытаны. Мажаалайнын эъдин, чаан, соогун, хинин, одун – шуптузун эм дижир. Оон узун хорек баксыраанда ижер, кошкап-сулараан кижини куш-дамыр (куш-шыдал) кииреринге база балыг экиртиринге ажыглап чоруур.     

Куштар аттары: эзир. торлаа, улар, дас, торга, ус-куш, сыгырга, дуруя, каарган, ала-сааскан, сайлык, коге-буга, хек, тогдук, одурек, часкы, итпик, бора-хирлээ, бора-хокпеш, тээлдиген, кара-куш, бора-куш, айлан кушкаш, 

Тогдук – хову кужу. Арыг, чиртингир, эм шынарлыг эът. Тогдугтун кодузунда чоруур даштарын чыып алгаш, ховалык (хуваанак) дажы кылдыр ажыглаар. Тогдукту «тос чурту ажыр, тос далайны кежир ужар болгаш ол черлернин даштарын боскээнге ап чоруур » ынчангаш тос баштыг душкен хуваанак черле часпас дээр.

Кара-куш – тайга кужу. Эм бот-шынарлыг.

       Аннаар, балыктаар  черлеривис аттары: Тес, Хараалыг-Хем, Шыжыма, Шивээлиг-Хем, Чуглуур, Сарыг-Арга, Оваалыг, Кок-Шаараш, Хараар-Ыяш, Тас-Тайга, Тос-Арт.

           Ыяштаар черлеривис: Ак-Баалык, Малгаш-Баалык, Даг-Дозу, Сарыг-Арга, Теректиг-Хем, Кара-Суг, Шыжыма, Хараалыг-Хем, Узук, Тес-Хем, Шимээлиг-Хем.

         Кара хорзуннунну хараганнар доорзундан, хемнер кыдыындан каззып алгаш унуштер олуртурунга ажыглап турар.

         Сиген кезер шолдеривис: Тес, Хадынныг-Одек, Дорт-Терек, Ортен, Улуг-Алаак, Кондей, Хурен-Дугай, Шуулуг-Тей, Сарыг-Сиген, Система, Кара-Суг, Эрик-Ужуу, Хараалыг-Хем, Сайгын, Онгар-Одек, Кош-Одек, Хем-Аксы, Кыдыг-Хавак.

          Каттаар, моогулээр, тооруктаар черлеривис:   Сайгын, Тес, Чуглуур, Сараг-Арга, Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем, Узук, Даг-Дозу, Кызыл-Чарык, Шыжыма, Ол-Арга, 

Оле-Хая, Кара-Суг. Чангыс-Дыт.

 

Тураскаалдарывыс аттары: Тыванын бир дугаар ужудукчузу Чооду Кидиспей Дагба-оглу. Оренбургтун В. Чкалов аттыг ужар-чуул училищезинин сургуулу  курсанты Чооду Кидиспей 1936 чылдын  6 айнын 16-да дээрже эн баштай часкаан самолет башкарып унген. 1936 чылдын 7 ай чыскаалы «Надым » таварыштыр СССР-э уш самолет келгеш барган.  Тывага баштайгы самолеттун келгени 05.07.1936ч.

Эки турачылар тураскаалы: Чооду Курседи Байыр оглу. 1919 ч. Берт-Дагга торуттунген. Ада-чурт дайыныннын орденинин I,II-ги чергелеринин база дайынчы медальдарнын эдилекчизи. Чооду Курседи эрес-дидими Ровно богаш Дубно дээш тулчуушкуннарга коскузу-биле илерээн. Дайыннын болгаш куш-ажылдын хоочуну. 

Аракчаа Оюн Канданович 1922ч Тес-Хемнин Самагалтайнын Хем-Аксынга торуттунген. Араттын Революстуг Шериинге 1941ч келдирткеш шериг мергижили снайпер-адыгжы. Аракчаанын маадырлыг чоруу Совет Эвилелинин чазаа бедии-биле унелеп, алдар орденин III-ку чергези-биле шаннаан. 

            Совет Эвилелинин Маадыры, биче лейтенанты, тыва эки турачы танкист - Хомушку Намгаевич Чургуй-оол Тес-Хемнин кудээзи, Совет Эвилелинин, Россиянын, Тыванын, Тес-Хемнин эн-не чоргааранчыг кижизи. Ада Чурттун Улуг дайынынын эки тура-биле киржикчизи.             Дайын соонда ол Тес-Хем кожууннун Берт-Даг сумузунга ажылдап чурттап чораан. Амгы уеде ол бистин аравыста чок-даа болза, Маадырнын чырык ады сумуда уттундурбаан., чуртап турган бажынныында тураскаадып самбыраны аскан. Оон чевээнге чылдын-на дириг чечектерни салып, хундулел ёзулалын кылып турар. Маадырнын чырык ады орта динмиреп, чадаг чарыш, хуреш, уран-чуул корулдези чанчыл аппарган. Школавыстын музейинин адын, Маадырывыстын ады-биле адап каан. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Назад в раздел